سازمان دهی دولت به شکل نوین
در ایران معاصر بر اساس مدارک موجود اولین سازماندهی دولت به شکل نوین در زمان ناصرالدین شاه قاجار انجام گرفته است . در این سازماندهی نظام اداری کشور در قالب 11 وزارتخانه که در راس آنها پادشاه و صدراعظم قرار داشت به انجام امورات مختلف مرکز و ایالات می پرداخت . [1]
« هر چند به مرور زمان در سازمانهای دولتی ایران تغییراتی صورت گرفته است اما از نظر ساختاری نظام اداری کشور تحویل نیافته است ، چرا که نظام اداری از نظام اقتصادی اجتماعی کشور تبعیت می کند و به دلیل شکل گیری نظام اداری در عصر امتیازات عصری که استعمارگران انگلیس و روس میانداران عرصه حاکمیت در ایران بودند و زمامداران وقت منابع کشور را نه برای مدت کوتاه بلکه برای دوره های تا 60 ساله تسلیم بیگانگان می نمودند . ساختار آن بالطبع با نیازهای استقلال و توسعه کشور بنیان گذاری نشده است .
در دوران پهلوی نیز فقط تغییر شکلی در حاکمیت سلطه و استمرار وتشدید آن صورت گرفت ونه فقط تحولی در ساختار اقتصادی اجتماعی بوجود نیامد بلکه بدلیل اهمیت یافتن نقش نفت در اقتصاد کشور و دستیابی به درآمدی سهل الوصول تر از ؟؟؟/ و مالیات روز به روز نظام اداری کشور به تبعیت ساختار وابسته به نفت اقتصادی ، اجتماعی بیش از بیش نفتخوارتر شد .[2]
؟؟؟ که شکل گیری سازمانهای دولتی ایران منافع گروهی نفوذ همواره لحاظ می شده است و این شکل گیری بر پایه امور عقلانی هرگز صورت نگرفته ، همچنین کاهش و افزایش کارمندان ، تغییر مدیریتها و ... بر اساس اصول علمی تحقق نیافته و هدفهای سود جویانه گروهی خاص دنبال می شده است .
وضعیت تشکیلات اداری در ایران امروز :
در زمان انقلاب این نارسائی خود را نمایاند و نهادهای انقلاب اسلامی که ابتدا با رعایت متناسب بین ظرف و مظروف تکوین یافتند لیکن با مرور زمان به لحاظ عدم ایجاد تحول اساسی در ساختار اقتصادی ، اجتماعی و بدلیل رهبریت مجموعه نظام اداری به وسیله تشکیلات قبل از انقلاب ، علی رغم نیاز روز افزون کشور قادربه ایجاد تحویل در نظام اداری کشور نشده اند و به همین دلیل کل نظام اداری کشور با وجود ایجاد تغییرات زیاد در تشکیلات و عناصر آنها همچنان تحول نیافته باقی مانده و به عنوان یکی از تنگناهای اساسی توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی ایران محسوب می گردد .
وضع فعلی نظام اداری کشور به اختصار این گونه می توان توصیف کرد :
1 ـ مجلس شورای اسلامی 2 ـ مجلس تشخیص مصلحت
3 ـ مقام رهبری سران 4 ـ سه قوه هیئت وزیران
5 ـ ریاست جمهوری 10 ـ 9 شورا در سطح مالی
11 ـ 17 شورا در سطح بین بخشی 12 ـ 38 شورا
13 ـ 126 مجمع 14 ـ وزراء
در نظام سازمانی دولت 24 وزارتخانه فعالیت دارند که نسبت به نقل از انقلاب 5 وزارتخانه افزایش یافته است .
از نظر جغرافیایی تراکم دستگاه های دولتی در سطح وزارتخانه ها و سازمانهای مستقل در تهران 100 درصد و تراکم سازمانها و شرکتهای دولتی 68 % می باشد .
این مسئله مشخص می سازد که اکثر خدمات به صورت متمرکز در تهران به افراد جامعه ارائه می شود . [3]
نتیجه گیری :
1 ـ تاریخ همواره نشان گر این است
که ساختار اقتصادی ـ اجتماعی جامعه با ساختار اداری در ارتباط تنگاتنگ قرار دارند
. ساختار اداری منظم و مطلوب وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی مطلوب
2 ـ مسائل سیاسی در امور اداری بسیار تاثیرگذار هستند و بالعکس ( پادشاهان و وزراء و ... )
3 ـ در هر دوره ای که ادارات به مردم نزدیک تر شده اند و به حل امور ایشان پرداخته اند و بیشتر به سوی مردم متمرکز بودند و یا حداقل این گونه نشان می دادند . ما نند دوره صفویه مردم راضی و خشنود بودند و امور اداری بسیار دقیق و با برنامه ریزی پیش رفته است .
رضایت مردم و شریک مساعی مردم با
ادارات موفقیت
و کارآیی بیشتر جامعه و اقتصاد .
4 ـ لیکن نکته در آخر استنتاج می شود که سازمان دولتی ایران مطابق با نیازهای واقعی پکشور و معیار عقلانیت شکل نیافته است .
پی ریزی دقیق و حساب شده امور اداری دوره صفویه
دراین زمان دین اسلام رسمیت یافت و مردم از پادشاهان صفوی بسیار حمایت می کردند و آنها را پاک و مقدس می دانستند و در این زمان مشاغل متعدد اداری به وجود آمد .
در این زمان نظارت امور استانهای مملکت در دیوان ممالک متمرکز گردیده ، اگر چه در عمل نمی توان که این دیوان نظیر ( وزارت کشور ) و به کلی دور از منافع و نظرات شاه بود . یعنی مستقلاً بکار می پرداخت ، اما باز انتصاب مادام العمر حکام ، علقه و سنخیت آنان با استان تحت حکومتش خویش و ترتیب کار دستگاه اداری گونه ای اعتماد واطمینان به ساکنین استانها می داد .
« روش عمومی اداری صفویه عبارت است از : ایجاد بین قوا و نیروهای موجود در ادارات وبه وجود آوردن نظارت کنندگان مستقل در آن سازمانها است » [1]
گفته شاردن « دستگاه اداری دولت صوفی بسیار ؟؟؟ و پیچیده بود و مقصود و هدف آن عبارت بود از برقرار یک نظارت دقیق بر جریان ؟؟؟؟ امور و بعلاوه ارضاء امیال و خواهشهای بعضی ارباب منصب و مقام »
او می گوید : « جریان امور اداری ایران بسیار ؟؟؟؟ است ولی تنها چیزی که می توانیم با اطمینان بگویم این است که هرچیز در آنجا چنان دقت و ترکیب صحیحی دارد که هرکس هر وقت که بخواهد ممکن است اطلاع دقیق و صریح از آنچه شاه خواهد کرد و وقت که باشد به دست آورد .» [2]
از مطالعه درباره امور صفوی چند نکته مهم در انجام ا مور اداری آن دوره می توان استخراج کرد که در موفقیت ای دوره نقش مهمی داشته است .[3]
1 ـ رضایت مردم از امور اداری و رسیدگی به مشکلات آنها و جلب اعتماد ایشان
2 ـ ایجاد نظارت دقیق بر کارهای افراد منسوب شده در امور اداری
3 ـ دسته بندی امور و واگذاری دو بخش زیر نظر یک فرد یاگروهی از افراد
4 ـ انعطاف پذیری و تشریک مساعی در امور درباری
5ـ « وجود وزیر و وکیل و رئیس دیوان عالی بعد از پادشاه که می توانستند زمان امور رادردست گیرند »[4]
کوتوال
سرداران
؟؟؟؟؟
مستوفی
خلفاء : ضابطان
ریش سفیدان
کد خدایان
راهداران
کلانتران
داروغکان
مکان اداری : در این زمان دیوان ها گاهی قسمتی جدا از کاخ بودند که با ورودی های فرعی به آن راه می یافتند .
به گفته استاد یوزسکی قسمت دیوانیان از دری وارد قصر می شوند که به قسمتی از قصر هم راه داشت و به قسمت خاص راه می یافت و آن را خلوت خانه می نامیدند .
از زمان صفویه بعد بیشتر دیوان خانه ها معمولاً در بدنه میدانهای اصلی شهر قرار می گرفتند که این خود نشانه حضور فضاهای اداری دربافت خود مردم و پیوندشان با مردم است که در این باره بسیار از زمان صفویه در اواخر صفویه وبعد از آن نیز امور ایران و اوضاع اداری وضعیت سامان یافته ای به آن شکل نگرفته است .
« به طور کلی احوال اداری ایران مخصوصاً در دوره قبل از صفویه ترتیب دیوان خلاصه می شود ، از عهد صفویه و به بعد از آن ترتیب دیوان تا حدی تفاوت یافته است ولیکن تاریخ احوال اداری ایران در واقع روی هم رفته عبارت است از تاریخ دیوان »[5]
[1] - به گفته استاد مینورسکی خاورشناس معروف در کتاب تذکره الملوک
[2] - جلد 5 سفرنامه ص 444 تا 451
[3] - برای کسب اطلاعات بیشتر رجوع کتاب سازمان تشکیلات اداری صفوی استاد مینورسکی ترجمه مسعود رجب نیا
[4] - برگزیده از کتاب صفویه از ظهور تا زوال . رسول جعفریان دفتر 4 ص 95
[5] - تاریخ ایران بعد از اسلام ص 123 پاراگراف دوم
پایه ریزی مدیریت در نظام ادای ساسانیان
از 5 /5 قرن که از سقوط هخامنشیان می گذشت قدرت ایران دوباره به دست قوم پارس افتاد ( تقریباً در سال 208 م ) و تشکیلات حکومتی و اداری دوباره نظم یافت .
در این زمان ( تقریباً 90 هجری ) با برگزیدن دین زرتشت به عنوان دین رسمی پرستش زمین و خاک شکل اولیه خود را از دست داد و دولت تاحدی سازمان یافت .
یک سری روابط و ضوابط در ساخت و از شواهد و نوشته ها مشخص می شود که مدیریت و نظام اداری در زمان ساسانیان پایه ریزی می شود .
با توجه به چگونگی ساخت آتشکده در ایران به این نکته می رسیم که در ابتدا موضوع بر پایی بنای معابد و توزیع آنها از نظامی پیروی نکرد که منطبق بر مدیریت آن باشد و نیازهای موضعی به مقیاس سرزمین محدود باعث آن شده و از آن زمان به گفته دکتر معین یک حکومت و سلطنت مرکزی در آنها دیده نمی شد . اما چنین به نظر می رسد که موضوع مهم بر پاداشتن و جایگزینی کردن معابد زرتشتیان در ایران دوران های بعد طبع اداری و تشکیلاتی نیز داشته اند .
در زمان ساسانیان اولین حکومت متمرکز به معنای واقعی تشکیل شد و موضوع مدیریت در امور ؟؟؟ . آنها تشکیلات اداری مملکت را دارای قوام و ثبات کاملی کردند که تا آن زمان سابقه نداشت .
همگان اداری در دوره ساسانیان نظام اداری تحت نظر شخص شاه
بود و پادشاه به عنوان خدا شناخته می شد . در این دوره قسمت رسیدگی به امور اداری
در فضایی در کاخ ساسانیان قرار داشت .
شاهزادگان ؟؟؟ شاهی ، شاهزادگان امرای بزرگ
روسای هفت خاندان بزرگ و شاهزادگان آن
پادشاه و فرمانده کل نیروهای مسلح بزرگان
و اشراف و ؟؟؟؟؟ خاص
آزادان و؟؟؟؟؟ درجه دوم و ؟؟؟؟؟؟
روستائیان و پیشه ؟؟؟؟ و صاحبان صنایع و مردم عادی
روحانیون یا ؟؟؟؟ Araven
؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ Arteshtaran
طبقه بندی کهن زرتشتی ؟؟؟ پادشاه دبیران
Dibheran
کشاورزان ( واسترپوشان ) vastryoshan
صنعتگران ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟
در زمان ساسانیان در دیوان مرکزی از چند دیوان تشکیل می شوند . در این ادارات نظم و ترتیبی عامل حکم فرما بود .اطلاع مستقیمی راجع به تعداد دیوانها و حدود صلاحیت هر یک از آنها دردست نداریم . همین قدر می دانیم که پادشاه هند مهر مختلف داشت یکی برای دفترخانه سری ( مخفی ) دیگری برای دبیرخانه ، یکی برای محکمه جنایی ودیگری مخصوص توزیع نشان و اعطای ؟؟؟؟ و دیگر متعلق به امور اقتصادی .
اولین چرخه در نظم یافتن نظام اداری ایران دوره هخامنشیان
اولین شکل گیری جدی تشکیلات حکومتی در زمان کورش هخامنشی صورت گرفت. او همانند آشوریها کشورهای تحت سلطه خود را به صورت شهرستان در آورد و تمام آنها را زیر فرمان یک شهربان ( خشتره پان ) قرار داد و با انتخاب شوش به عنوان پایتخت امور اداری کمی منظم شد .
فرمانده کل قوای دریایی و زمینی
پادشاه در راس امور
|
|||
|
|||
تشکیلات دربار ( 7 خانواده نجیب )
شورای عالی فرمانده
ارشد سپاه
شهرک ؟؟؟ شهربان
|
رئیس دارایی
؟؟؟؟؟ دبیر عامل تحصیل ؟؟؟؟ مامورین چشم و گوش بسته
رابطه شهربان و شاه ;
کارمندان دبیر عامل
تحصیل ؟؟؟ مامورین چشم و گوش
بسته کارمندان
همچنین با به تخت نشستن داریوش تشکیلات اداری منظم تر و دارای تمرکز بیشتری شد و در شورش تمرکز یافت ؟؟؟؟ در آنها برابر خود کاخی ساخت و سپس در میهن خود کاخی ساخت که همان تخت جمشید است .
به گفته لت ، او مستد؟؟؟ در میان پادشاهان باستانی کمتر فرمانروایی یافت می شود که مانند داریوش به اهمیت وجود قانون و تشکیلات منظم و بنیاد اقتصادی سالم در موفقیت یک قوم اپی برده باشد . [1]
پایه قانون هخامنشی دات یادات date به مفهوم قانون از مفهوم ریشه ای مرتب و منظم گرفته شده است . سازماندهی داریوش نظم نوینی به حیاط کشور ایران بخشید ، که مدتی نزدیک به یک و نیم قرن شاهنشاهی ایران منحصراً بر شالوده ای که کوروش طراحی و و داریوش بنا کرده بود دوام داشت .
مکان اداری امور دیوانی و اداری در زمان هخامنشی در
ساختمان واقع تخت جمشید که به هر دیوان
سحرای مشهور است انجام شده است .
از همین زمان هم بود که بانک داری خصوصی رایج شد و بابل شهرستان بسیار مهم در امور دیوانی و اداری و اقتصادی بود .
هخامنشیان صاحب تشکیلات اداری و بوروکراسی [2]عریض و طویل بودند .
بعد از داریوش به علت رشد بوروکراسی نوع اشرافیت در شهربانها پدید آمده که این اشرافیت قدرت اداری را در دست گرفت و در توسعه تشکیلات اداری نفوذ و اعتبار بسیار یافت و مردم و فرماندهان بسیار ناراضی بودند و سرانجام درسال 334 ق م لشکرکشی اسکندر آغاز شد .
در زمان اسکندر[3] ؟؟؟؟ مردم ایرانی اکثر کارهای عالی اداری و پایگاه های بلند مانند ؟؟؟؟؟؟ و شهربانی را در دست داشتند .
سلوکوس در سال 312 پیش از میلاد به تخت نشست و سلسله اسلوکیالو را ایجاد کرد آنها در اداره کشور شهرها را دو دسته کردند : و تقسیماتی اداری در شهرستانها قرار دادند .
تاریخ ایجاد تشکیلات اداری در ایران ایران باستان
نخستین شهرها در اواسط هزاره 4 بیش از میلاد شکل گرفت ، که شهر شوش اولین آنها بود . اولین بناهایی که ساخته می شدند معابد بودند که با پیدایش شهر در این دوره فعالیتهای مذهبی کم کم یا تشکیلات حکومتی این سرزمین بستگی یافته و به معابد نوعی مرکزیت سیاسی دادند .
اولین بنای اداری
اولین بنایی که از آن به عنوان فضای اداری و مرکز اداره شهر قدیم استفاده شده است بنای معبدی بود که بر فراز تپه ای روی صفه ای بلند نباشد و طرز اداره مملکت این گونه بود که رئیس شهر یا حاکم به منزله روحانی شهر ؟؟؟ می شد و اداره شهر و معبد به عهده او بود .[1]
تشکیلات ؟؟؟؟ در زمان پادشاهی ما [2]؟؟؟؟؟؟؟منظم شد و شاهان ترتیبات اداری و درباری را از ؟؟؟؟[3] فرا گرفتند و در این زمان بود تشکیلات اجتماعی و تمدنی به وجود آمد .
احتمال دارد سازمان شهربانی از زمان ماده به وجود آمده باشد ، زیرا عنوان ؟؟؟؟ پان که ؟؟؟؟ یونانی این کلمه است موجود بوده است [4]. اما دستگاه نظامی و اداری ما هنوز با مرکزیت کامل خیلی فاصله داشت .
شهربانها در راس دستگاه های اداری و دادگستری و امور مالی بودند .
به طور کلی بناهای اداری و اولیه معابد و آتشکده ها بودند که در آنها علاوه بر فعالیتهای مذهبی فضاهایی برای آموزش ؟؟؟؟؟؟ و روحانیون و یا فضاهایی مخصوص کاخهای سلطنتی و ساختمانهای دولتی اختصاص می یافت که شامل دبیرخانه ها بودند و در مراحل بعدی فضاهای اداری دیوان خانه ها در کاخ های شاهان قرار می گرفت و در معابد تدریس علوم اداری و ... صورت می گرفت .[5]
[1] - برگرفته از مدیریت در ایران باستان غلامرضا جوادی ص 24
[2] - مادها گروهی بودند از اقوام آسیایی که به قسمت گردستان و آذربایجان کنونی مهاجرت کردند احتمالاً قرن 10 پیش از ؟؟؟؟؟؟؟
[3] - همسایه ؟؟؟؟ 745تا 645 پیش از میلاد با دولت ؟؟؟؟
[4] - ص 57 ، پاراگرفا 2 ، همان منبع
[5] - برگرفته از کتاب معماری ایران اثر آرتور پوپ